ԲՆԱԿԱՆ ՌԵՍՈԻՐՍՆԵՐԻ ԵՎ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ

Բնական ռեսուրսները և բնական պայմանները ճիշտ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է դրանք բազմակողմանիորեն ուսումնասիրել և գնահատել։ Գնահատել ընդհանրապես նշանակում է որևէ բան (իր, անձ, երևույթ) արժեքավորել, ճշտել դրա արժեքը։ Բայց արժեքավորել կարելի է այն, ինչին արդեն ծանոթ ես, ինչի քանակն արդեն հայտնի է։ Ուրեմն, մինչև գնահատելը հարկավոր է գիտականորեն պարզել գնահատվող օբյեկտի քանակն ու որակը, գտնվելու տեղը և պայմանները, այսինքն` կազմել բնական ռեսուրսների և բնական պայմանների կա¬դաստր։ Ուրեմն, կադաստր է կոչվում բնական օբյեկտների կամ երևույթների այն համակարգված ցուցակը, որն ընդգրկում է դրանց նկարագրությունը, քա-նակական ու որակական բնութագիրը։ Ներկայումս աշխարհի բոլոր երկրներում կազմվում են բնական օբյեկտների ու երևույթների տարբեր բնույթի կադաստրեր։ Հատկապես լայն տարածում ու¬նեն հողային ռեսուրսների (հողային կադաստր), օգտակար հանածոների (երկրաբանական կադաստր), ջրային ռեսուրսների (ջրային կադաստր), կլիմայական ռեսուրսների ( կլիմայական կադաստր), անտառային ռեսուրսների, լանդշաֆտ¬ների, հատուկ պահպանվող բնատարածքների ու բնության հուշարձանների կադաստրերը։ Գիտականորեն կազմված կադաստրը հնարավորություն է տայիս ճիշտ որոշելու ռեսուրսի օգտագործման ուղղությունն ու բնագավառը։ Բնական ռեսուրսների օգտագործման բնագավառները բազմազան են, որովհետև բազմազան են մարդու պահանջմունքները այդ ռե¬սուրսների նկատմամբ։ Օրինակ՝ միևնույն անտառը հետաքրքրում է մարդուն մի դեպքում՝ որպես վառելափայտի աղբյուր, մյուս դեպքում՝ որպես կլիմայաստեղծ գործոն, երրորդ դեպքում՝ որպես պտուղների շտեմարան կամ գեղեցկության ու թարմության աղբյուր։ Այժմ այլ օրինակ։ Զրային ռեսուրսները գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվում են ոռոգման ու ձկնաբուծության համար, էներգետիկայում՝ որպես էլեկտ¬րաէներգիայի աղբյուր, տրանսպորտում՝ նավարկության համար, կենցաղում՝ խմելու և կոմունալ նպատակների կամ մարդկային հանգիստը կազմակերպելու համար։ Հասկանալի է, որ թվարկված տարբեր ոլորտների համար նույն բնական ռե¬սուրսի նշանակությունը, հետևապես և արժեքը տարբեր է։ Եվ ահա, որպեսզի որոշեն, թե որ բնական ռեսուրսն ի՞նչ նպատակով օգտագործվի, ո՞ր դեպքում դրա արդյունավետությունը կարող է ավելի բարձր լինել, կատարում են գնահատում։ Հաշվի են առնվում նաև հասարակության պահանջմունքները, որոնք ժամանակի ընթացքում կարող են փոփոխվել։ Օրինակ, իր ժամանակին, երբ գնա¬հատում էին Սևանա լճի ջրային ռեսուրսները, հաշվի էին առնում գյուղատնտեսական ոռոգման կարիքները։ Ավելի ուշ, երբ հանրապետության ինդուստրացման հետ կապված աճեց էլեկտրաէներգիայի պահանջը, նույն ջրային ռեսուրս¬ները գնահատեցին նաև էլեկտրաէներգիայի տեսակետից։ Ներկայումս հաշվի են առնում այլ պահանջմունքներ ևս, հատկապես բնակչությանը խմելու ջուր ապահովելու և լճի էկոլոգիական հավասարակշռությունը պահպանելու անհրաժեշտությունը։ Ուրեմն գնահատման ժամանակ անհրաժեշտորեն գործ ենք ունենում գնահատման ոչ միայն օբյեկտի՝ ռեսուրսի տեսակի այլև սուբյեկտի, օգտագործողի հետ։ Դրանք են՝ գյուղատնտեսությունը, շրնարարությունը, էներգետիկան, քաղաքային տնտեսությունը, ոեկրեացիան, բնապահպա- նությունը։ Զրային ռեսուրսի դեպքում գնահատման սուբյեկտներ են գյուղատնտեսական ոռոգումը, էլեկտրաէներգետիկան, ջրային տրանսպորտը, կենցաղային արդյունաբերական ջրամատակարարումը, ոեկրեացիան, ձկնաբուծությունը։ Գնահատմանը մասնակցող տարրերը Գնահատման ամեն մի սուբյեկտի համար միևնույն օբյեկտը տարբեր արժեք է ներկայացնում: Այդ պատճառով էլ տարբեր են լինում գնահատման չափանիշները և միավորները։ Միտքը պարզաբանենք օրինակներով։ Միևնույն ծաոը որպես վաոելափայտ կամ շինափայտ օգտագործելու դեպքում չափում ենք փայտանյութի պաշարը, որի չափման միավորը խմ-ն է։ Գյուղատնտեսության մեջ օգտագործելիս հաշվում ենք բերքատվությունը մեկ տարում քանի կգ պտուղ է տալիս։ Եթե ծաոը մեզ հետաքրքրում է որպես կլիմայաստեղծ գործոն, ապա հաշվում ենք, թե ինչքան թթվածին կարող է արտադրել (տարբեր ծառատեսակների կարողությունը տարբեր է), ինչպիսին է սաղարթի խտությունը ստվեր գցելու համար և այլ հատկանիշներ, որոնք չափման տարբեր միավորներով են գնահատվում։ Բնական ռեսուրսների տնտեսական գնահատումը կատարվում է դրամա¬կան (փողային) միավորներում գնահատվում է բնական ռեսուրսի տնտեսա¬կան օգտակարությունը, այսինքն` այն տնտեսական նշանակությունը, որ այդ բնական ոեսուրսն ունի մարդկանց տարաբնույթ պահանջմունքների բավարար¬ման համար։ Հաշվարկվում է, թե բնական ռեսուրսի տվյալ հատկանիշի օգտա-գործումը ինչպես կազդի աշխատանքի արտադրողականության վրա և ինչքա¬նով կմեծացնի կամ կփոքրացնի արտադրանքի ինքնարժեքը։ Բնական ռեսուրսների սոցիալական գնահատման նպատակն է պարզել ռեսուրսի սոցիալական արժեքը այսինքն, թե ինչպես է այն ազդում մարդ-կանց աշխատանքի, կենցաղի ու հանգստի կազմակերպման վրա, նպաստում է անձի ներդաշնակ զարգացմանը, թե՞ արգելակում։ Ակնհայտ է, որ բոլորովին տար¬բեր սոցիալական արժեք ունեն, օրինակ, արևադարձային գոտու ծովափնյա շրջանների, տունդրայի ու սավաննաների, դաշտավայրերի ու լեռնային շրջաննե¬րի բնական ռեսուրսներն ու պայմանները։ Բնական ռեսուրսների սոցիալական արժեքը փողային միավորներով արտա¬հայտել հնարավոր չէ։ Տար¬բեր ռեսուրսներ համեմատելով միմյանց հետ՝ որոշում են, թե ո՞րն է ավելի լավ կամ ավելի վատ և որի՞ն նախապատվությունը տալ։ Բնական ռեսուրսների էկոլոգիական գնահատման ժամանակ գլխավոր ուշադրությունը դարձվում է օբյեկտի միջավայրաստեղծ նշանակությանը։ Փոր¬ձում են պարզել, թե բնության տվյալ տարրը կամ երևույթը, օրինակ, լճակը, ան¬տառային պուրակը կամ լեռնալանջի քայքայումը, հողի էրոզիան ինչ ազդեցություն են ունենում շրջակա միջավայրի վրա, ինչպես են փոխում դրա որակը։ Բնական ռե¬սուրսները երկրագնդի վրա բաշխված են խիստ անհավասարաչափ։ Կան երկրներ ու տարածաշրջաններ, որոնք աչքի են ընկնում բնական ռեսուրսների մեծ բազմազանությամբ ու հարստությամբ։ Այդպիսիք են, օրինակ, Ուրալը, Սիբիրը, ԱՄՆ-ի շատ շրջաններ, Արևելյան Ավստրալիան, Հարավային Աֆրիկան։ Դրան հակառակ, քիչ չեն այնպիսիք, որոնք զուրկ են տնտեսության բազմակողմանի զարգացման համար անհրաժեշտ բնական ռեսուրսներով: Մեծ են նաև բնական պայմանների աշխարհագրական տարբերությունների մարդկանց բնակության ու տնտեսական գործունեության համար աննպաստ, հա- վերժական սառույցներից ու տոթակեզ անապատներից մինչև բարեբեր անտառատափաստանները և բազմահարուստ ու բարեշնորհ ծովափնյա շրջանները: Դրա պատճառով խիստ տարբեր է երկրագնդի տարբեր մասերի ու երկրների ռեսուրսաապահովվածությունը։ Ռեսուրսաապահովվածությունը մի ցուցանիշ է, որով որոշում են, թե որևէ երկիր, շրջան, ձեռնարկություն ինչպես ապահովել բնական ռեսուրսների տարբեր տեսակներով օրինակ, ոռոգման ջրով, անտաոափայտով նավթի ու գազի հանքատեսակների պարշարներով։